Po jednej stronie – niemieckiej – stanowi Park Narodowy, po drugiej stronie – polskiej – Park Krajobrazowy. I choć od początku lat 90. XX wieku prowadzono rozmowy i działania zmierzające do powołania transgranicznego parku narodowego, nie udało się tego planu zrealizować do dnia dzisiejszego.
Mowa o obecnym Parku Krajobrazowym Doliny Dolnej Odry – obszarze o powierzchni ponad 7000 ha (wraz z otuliną), o który, od ponad 30 lat, niestrudzenie walczą orędownicy idei przekształcenia go w Park Narodowy.
Utworzony w 1993 roku, położony w województwie zachodniopomorskim, stanowi jeden z najcenniejszych przyrodniczo obszarów Polski i jedno z największych w Europie Zachodniej i Środkowej torfowisk niskich pochodzenia rzecznego. Obejmuje rozległe tereny doliny rzecznej Odry w jej dolnym biegu, a jego cechą charakterystyczną są tereny podmokłe, lasy łęgowe, rozległe łąki zalewowe, a także starorzecza, rowy i kanały o długości przekraczającej łącznie 200 km. Obecny kształt doliny i terenów w bezpośrednim sąsiedztwie Międzyodrza powstał po ostatnim zlodowaceniu, a wielokorytowy, ustabilizowany układ rzeka zawdzięcza dość gwałtownemu narastaniu torfów od około 6 tysięcy lat.
Od lat 90. istnieją plany i postulaty utworzenia po stronie polskiej Parku Narodowego Doliny Dolnej Odry, jako odpowiednika istniejącego już parku narodowego (Nationalpark Unteres Odertal) po stronie niemieckiej. Celem jest stworzenie spójnego systemu ochrony przyrody w dolinie Odry, która jest jedną z najważniejszych dolin rzecznych Europy Środkowej. Byłby to pierwszy w Polsce park narodowy typu dolinowego i nadrzecznego, chroniący typowe ekosystemy rzeki i jej okresowo zalewanych terenów. Ministerstwo Klimatu i Środowiska, wraz z samorządami, naukowcami i liczną grupą osób z całej Polski zaangażowaną w projekt, pracuje nad utworzeniem parku narodowego – pierwszego od ponad 20 lat – w ramach „Europejskiego Zielonego Ładu” i „Strategii na rzecz bioróżnorodności 2030”. Jak twierdzą członkowie grupy inicjatywnej – naukowcy, przyrodnicy, społecznicy i artyści biorący czynny udział w pracach nad utworzeniem Parku Narodowego Doliny Dolnej Odry: obszar Międzyodrza jest bardzo ważny dla całego ekosystemu rzeki Odry, szczególnie w dobie katastrof ekologicznych. (…) Utworzenie parku narodowego zapewni temu obszarowi troskliwego gospodarza, nobilitację, rozwój turystyczny, a nasz region zyska perłę przyrodniczą, porównywalną do delty Dunaju.
Obszar ten stanowi część Europejskiego Zielonego Pasa (European Green Belt), który ma szczególne znaczenie dla migracji zwierząt i łączności ekologicznej, a transgraniczne zarządzanie środowiskiem mogłoby stać się przykładem modelowej współpracy międzynarodowej w obszarze ochrony przyrody.
Na terenie Parku Krajobrazowego Doliny Dolnej Odry istnieje bardzo szerokie pole działania dla naukowców, ponieważ jest to obszar o wyjątkowo wysokiej wartości przyrodniczej, krajobrazowej i hydrologicznej. Dzięki swojej różnorodności siedlisk, a także specyficznym warunkom wynikającym z regularnych zalewów i działalności rzeki, park stanowi naturalne laboratorium przyrodnicze.
Dotychczasowe badania prowadzone na tym terenie wykazały, że w Dolinie Dolnej Odry występuje aż 237 gatunków ptaków, co stanowi 50% wszystkich gatunków ptaków w Polsce. Jako przykład gatunków zagrożonych, gniazdujących obecnie na tym terenie wymienić można: cyrankę, płaskonosa, derkacza, czajkę, kszyka, rybitwę czarną czy słowika szarego. Międzyodrze jest też jednym z największych w Polsce miejsc jesiennej koncentracji żurawi, których liczba sięga tu nawet do 500 osobników, a podczas migracji i zimowania koncentracje gęsi dochodzą na całym obszarze do 25 tys. osobników.
Istotną grupę zwierząt na Międzyodrzu stanowią ssaki, a w tym 8 gatunków nietoperzy, a wśród nich nocek łydkowłosy – gatunek najcenniejszy i zagrożony wyginięciem. Poza nietoperzami do licznej grupy zamieszkującej te tereny zaliczyć można bobry i wydry. W ostatnim czasie zanotowano też obecność jeleni i wilków. W wodach Międzyodrza stwierdzono występowanie 16 gatunków płazów i gadów, a wśród nich największą na Pomorzu populację żaby zielonej; 38 gatunków ryb z czego 7 objętych ochroną, do których zalicza się jesiotr ostronosy, minóg rzeczny, kiełb białopłetwy, koza, paprosz, piskorz i różanka. To siedlisko blisko 90 gatunków wodnej fauny bezkręgowej z 2 chronionymi gatunkami małży i 49 gatunkami ważek. To także dom dla ponad 115 gatunków bezkręgowców lądowych jak chociażby trzmiele, których na tym obszarze żyje 8 gatunków.
Występuje tu co najmniej 6 siedlisk przyrodniczych, do najważniejszych z nich zalicza się lasy łęgowe i ziołorośla nadrzeczne. Flora parku liczy co najmniej 460 gatunków, w tym wiele gatunków objętych ochroną prawną i zagrożonych wyginięciem. Wśród nich wymienić można: grzybiecznik wodny, kotewkę orzech wodny czy salwinię pływającą, należące do grupy 20 gatunków zagrożonych w skali krajowej i ujętych na tzw. Czerwonej Liście.
Na terenie parku istnieje olbrzymi potencjał do tworzenia programów badawczych we współpracy z uczelniami, instytutami PAN, organizacjami ekologicznymi i partnerami z Niemiec w zakresie, chociażby prowadzenia monitoringu długoterminowego w ramach projektów krajowych i unijnych (np. LIFE, Interreg).
Już dziś na terenie Parku Krajobrazowego Doliny Dolnej Odry prowadzone są liczne badania naukowe, głównie w kontekście planowania przekształcenia obszaru w park narodowy. W projekcie tym uczestniczą różne instytucje naukowe, które angażują się w inwentaryzację przyrodniczą, ocenę wartości ekologicznych oraz proponowanie działań ochronnych. Wszystkie te działania mają na celu nie tylko ochronę unikalnych zasobów przyrodniczych Doliny Dolnej Odry, ale także przygotowanie solidnej podstawy naukowej dla przyszłego parku narodowego. Do jednostek najbardziej zaangażowanych należy Uniwersytet Szczeciński (Instytut Nauk o Morzu i Środowisku), którego pracownicy odegrali kluczową rolę w opracowaniu dokumentu pt.: „Rekomendacje przyrodnicze na potrzeby tworzenia Parku Narodowego Międzyodrze” stanowiącego podstawę dla działań w kierunku utworzenia parku narodowego. To także Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny, Polska Akademia Nauk, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski czy Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej.
Przekształcenie Parku Krajobrazowego Doliny Dolnej Odry w park narodowy, zdaniem ekologów i wielu naukowców, umożliwiłby najwyższy poziom ochrony oraz lepsze finansowanie i zarządzanie tym obszarem, który, jak podkreślają, stanowi unikatową wartość przyrodniczą.
W bezpośrednim sąsiedztwie Parku Krajobrazowego Doliny Dolnej Odry, na jego północnych obrzeżach, przebiegają dwie cięciwy sieci światłowodowej nauki PIONIER, relacji: Poznań – Szczecin oraz Szczecin – granica Państwa (Kołbaskowo). Mogą one stać się istotnym czynnikiem wspomagającym działania ochronne i prowadzenie badań naukowych.
Dostęp do sieci szerokopasmowej i zasobów sieci naukowej PIONIER może stać się kluczowym narzędziem wspierającym funkcjonowanie Parku Narodowego Doliny Dolnej Odry, umożliwiając ochronę przyrody opartą na danych z monitoringu (w czasie rzeczywistym), rozwój turystyki przyrodniczej przyjaznej środowisku, angażowanie społeczności oraz współpracę naukową i międzynarodową (połączenie z niemiecką stroną parku – np. wspólne platformy internetowe, mapy, raporty lub projekty transgraniczne (np. Interreg), a w połączeniu z aplikacjami mobilnymi (zaznaczone szlaki turystyczne, ścieżki dydaktyczne, punkty obserwacyjne, informacje o przyrodzie w terenie – np. identyfikacja roślin i ptaków, audioprzewodniki i rozszerzona rzeczywistość (AR), czy funkcje zgłaszania obserwacji przyrodniczych – np. rzadkie gatunki) i technologiami cyfrowymi (systemy czujników IoT do monitorowania, np. poziomu wód, wilgotności, temperatury, migracji zwierząt czy integracja z systemami GIS (Geographic Information System) do analizy przestrzennej), mogłyby pozwolić stworzyć nowoczesny model zarządzania obszarami chronionymi, co w dobie rosnącego znaczenia cyfryzacji w ochronie środowiska może okazać się nieocenione.
Dla zainteresowanych rozszerzeniem wiedzy o tym jakże unikatowym przyrodniczo i bioróżnorodnym obszarze Międzyodrza, a także o tym co mają do powiedzenia aktywiści w kwestii powołania na tym obszarze parku narodowego, odsyłamy do poniższych filmów:
https://www.youtube.com/watch?v=iJO0qnoVFf8
https://www.youtube.com/watch?v=dwCNW7yTEl8
https://www.youtube.com/watch?v=SifyiPZ2RBA
Zachęcamy również do odwiedzenia strony Ministerstwa Klimatu i Środowiska, gdzie znajdują się wszystkie aktualności i odpowiedzi na większość pytań dotyczących utworzenia Parku Narodowego Doliny Dolnej Odry:
https://www.gov.pl/web/klimat/dolinadolnejodry
Katarzyna Siudzińska, Krzysztof Kołat